ანოტაცია. ჯანმრთელობის სისტემა წარმოადგენს ყველა დაწესებულების, ორგანი­ზაციის, მატერიალური და ადამიანური რესურსების მთლიანობას,რომლებიც მონა­წილეობენ ჯანმრთელობის გაუმჯობესების ღონისძიებებში. მისი წარმატებული ფუნქციონირებისთვის აუცილებელია პრობლემების ეფექტურად გადაჭრა შემდეგ მთავარ პოზიციებზე: პერსონალი; ინფრასტრუქტურა; აღჭურვილობა და მედიკა­მენტები; მატერიალურ-ტექნიკური უზრუნველყოფა; პროგრესის თვალყურისდევნება; დაფინანსება.

როგორც ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაცია აღნიშნავს, მნიშვნელოვან ჯანდაცვაზე შეზღუდული წვდომა ბევრ განვითარებად ქვეყანაში განპირობებულია მათი ჯანმრთელობის სისტემების მძიმე მდგომარეობით.

ჯანმო ხაზს უსვამს, რომ დედამიწის მოსახლეობის ჯანმრთელობის მდგომარეობაში ცვლილებების შესატანად მთავრობებმა უნდა შექმნან ძლიერი და ეფექტური ჯანდაცვის სისტემები, დაავადების პრევენცია და მკურნალობა ყველა ადამიანისთვის,  განურჩევლად რასობრივი, ეროვნული, სოციალური, სქესობრივი და სხვა მიმართულებით.

საკვანძო სიტყვები: ჯანდაცვა, რეფორმები, საერთაშორისო მოდელები. 

განვითარებულ ქვეყვებში დომინირებს ისეთი ჯანდაცვის მოდელები, როგორიცაა: ბევერიჯი, სემაშკო, ბისმარკი. როდესაც ვაკეთებთ ჯანდაცვის მოდელების ანალიზს, აუცილებლად გათვალისწინებული უნდა იყოს ორი გარემოება: პირველი, თითოეული მოდელი წარმოადგენს თითოეული ქვეყნის ან ქვეყნების ჯგუფის სისტემის სინთეზურ აღწერას, სადაც სისტემები თითქმის იდენტურია და მეორეც, სისტემა, სადაც შედარებულია ყველა ქვეყანაში განსხვავებულად ფუნქციონირებული სისტემები.

განვიხილოთ ბისმარკის მოდელი. ისტორიულად ეს იყო პირველი საზოგადოებრივი ჯანდაცვის სისტემა. იგი ემსახურებოდა რიგითი მუშაკების ჯანმრთელობის ხელშეწყობას, რომლებიც ითვლებოდნენ პოტენციურ სამხედრო პერსონალად. თავდაპირველად შეიქმნა სოციალური დაზღვევის ფონდები, რომლებიც იხდიდნენ მკურნალობის ხარჯებს, გასცემდნენ უმუშევრობის შეღავათებს, პენსიებს და სხვა. თანდათან გაჩნდა ჯანმრთელობის დაზღვევის ფონდები. ჯანდაცვის სისტემას ასევე უწოდებენ გერმანულ მოდელს ან კონტინენტურ მოდელს.

ბისმარკის სისტემის მიხედვით, ექიმები უფასო სუბიექტები არიან, რომლებიც თავიანთ მომსახურებას სთავაზობენ სამედიცინო მომსახურების ბაზარზე. სახელმწიფო კანონიერად ავალდებულებს დამსაქმებლებს, მონაწილეობა მიიღონ დასაქმებულთა სამედიცინო დახმარების გადახდაში ჯანმრთელობის დაზღვევის ფონდების მეშვეობით. დამსაქმებლები იხდიან მხოლოდ ნაწილს იმ სამედიცინო მომსახურების ღირებულებისა, რომელიც გაწეული იყო მუშებისთვის. სამედიცინო მომსახურების ღირებულების მეორე ნაწილს თავად მუშები იხდიან.

  ბისმარკის სისტემის მიხედვით, სადაზღვევო კომპანიები და სტრუქტურები, რომლებიც სამედიცინო მომსახურების ბაზრის სუბიექტები არიან, ვალდებულნი არიან გამოიყენონ მთელი შეგროვებული სახსრები მხოლოდ სამედიცინო მომსახურების გადასახდელად. ბისმარკის სისტემის დამახასიათებელი ნიშანია დამოუკიდებელი სადაზღვევო ფონდების არსებობა, რომლებიც იმართება სახელმწიფო თუ კერძო სადაზღვევო კომპანიების მეშვეობით, მათ საქმიანობას მკაცრად არეგულირებს სახელმწიფო  (БАЭВА.О.В., 2016).

ბისმარკის სისტემის მიხედვით ჯანდაცვის სისტემა ორგანიზებულია ისეთ ქვეყნებში როგორიცაა  ბელგია, ლუქსემბურგი, გერმანია, ნიდერლანდები, საფრანგეთი, შვეიცა­რია.

ბისმარკის სისტემის უპირატესობები:

-      სამედიცინო მომსახურების სოლიდარობის პრინციპი;

-     სამედიცინო მომსახურების ხელმისაწვდომობა ქვეყნის მთელი მოსახლე­ობისთვის.

 ბისმარკის სისტემის ნაკლოვანებები:

-      დიდი ადმინისტრაციული პერსონალი;

-      სამედიცინო დაწესებულებებთან დასახლებების რთული სისტემა;

-     სადაზღვევო ინფრასტრუქტურის შენარჩუნების მაღალი ხარჯები.

მეორე ჯანდაცვის მოდელს, რომელსაც განვიხილავ, ეს არის ბევერიჯის მოდელი.

  სისტემა შემოგვთავაზა ინგლისელმა ეკონომისტმა ბევერიჯმა. იგი დაფუძნებულია დაზღვევის ჩვეულებრივი პრინციპების გადაცემის სისტემაზე. სახელმწიფო ავრცელებს სატრანსფერო გადახდებს მხოლოდ იმ პირებზე, რომლებიც ვერ უზრუნველყოფენ სამედიცინო დახმარებას (მაგ., ბავშვები).

  ბისმარკის სისტემისგან განსხვავებით, ბევერიჯის ჯანდაცვის ორგანიზაციის სისტემაში ექიმები არ არიან  სუბიექტები  სამედიცინო მომსახურების ბაზარზე, მაგრამ მოქმედებენ როგორც დაქირავებული მუშაკები. ბევერიჯის  სისტემა ინარჩუნებს კონკურენციას ექიმებს შორის, მაგრამ ეს კონკურსი არის არა ფონდებისთვის, არამედ სახელმწიფო სახსრებისთვის. სამედიცინო მუშაკის ხელფასი დამოკიდებულია გაწეული სამედიცინო მომსახურების მოცულობაზე და ექიმისა და ექთნის კვალიფიკაციაზე.

 ბევერიჯის სისტემის მიხედვით ჯანდაცვის სისტემის ორგანიზებისას პაციენტები შეზღუდული არიან  სამედიცინო დახმარების ვარიანტების არჩევანში.

ბევერიჯის  სისტემა დაინერგა დიდ ბრიტანეთში, საბერძნეთში, დანიაში, ირლანდიაში, იტალიაში, ესპანეთში, კანადაში, ნორვეგიაში, პორტუგალიასა და ფინეთში.

  ბევერიჯის სისტემის უპირატესობები:

- სამედიცინო მომსახურების ხელმისაწვდომობა ქვეყნის მთელი მოსახლე­ობისთვის;

- სამედიცინო და პროფილაქტიკური დაწესებულებების დაფინანსების შედარებით მარტივი ტექნოლოგიები;

-  შედარებით მარტივი ანაზღაურების სისტემა ინდუსტრიაში.

 ბევერიჯის სისტემის ნაკლოვანებები:

- ეკონომიკური ეფექტურობის საბაზრო სტიმულირების ნაკლებობა;

- სამედიცინო მომსახურების ხარისხის გაუმჯობესების სუსტი მოტივაცია;

- ჯანდაცვის სექტორის განვითარებისთვის სახელმწიფო ბიუჯეტიდან მნიშვნელოვანი ფინანსური რესურსების საჭიროება [Баэва.О.В, 2016].

ბევერიჯის მოდელის იდეალურობა იყო სრული დასაქმება. დაბალი, მაგრამ საკმარისად მინიმალური სოციალური შეღავათები სახელმწიფოს მიერ იყო გარანტირებული. თუ ბისმარკის მოდელში მთავარი იდეა იყო „ეკონომიკური სოლიდარობა“, ბევერიჯის მოდელის მთავარი კონცეფცია იყო „სოციალური სამართლიანობა“, რომლის მოდელი იყო ომისშემდგომი დიდი ბრიტანეთი.

მესამე ჯანდაცვის მოდელი, რომელსაც განვიხილავთ, არის სემაშკოს მოდელი. სისტემა ხასიათდება დარგის დაფინანსებით სახელმწიფო ბიუჯეტიდან მკაცრი ცენტრალიზებული მენეჯმენტით და სახელმწიფოს მიერ კონტროლით.

  მოდელი ეფუძნება ჯანდაცვის ბაზრის ორგანიზაციის საჯარო მმართველობის სისტემით შეცვლას. მოდელი ფოკუსირებულია ინდუსტრიის ბიუჯეტის ფორმირების ცენტრალიზებულ მექანიზმზე, სახელმწიფო შეკვეთებზე დაფუძნებული მატერიალურ-ტექნიკური და წამლების მხარდაჭერის ორგანიზებაზე,  მარაგის მიწოდებაზე ფიქსირებულ ფასებზე, სამედიცინო ქსელის ფორმირებასა და განვითარებაზე მთავრობის რეგულაციების შესაბამისად: სახელმწიფო, რესურსები, ხელფასები და ა.შ.

  სამედიცინო მომსახურების დაფინანსება ხორციელდება ექსკლუზიურად სახელმწიფო ბიუჯეტიდან, რაც არ არის დამოკიდებული რეგიონებიდან შემოსულ შემოსავლებზე, ანუ არსებობს სახელმწიფოს მიერ წარმოდგენილი სამედიცინო მომსახურების ერთი მომხმარებლის სისტემა. ამ სისტემაში ექიმებისა და პაციენტების ურთიერთქმედება ყველა ასპექტში რეგულირდება და ექვემდებარება ეკონომიკის დაგეგმვისა და განაწილების ორგანიზაციის პრინციპებს. ჯანდაცვის სისტემის ორგანიზაციის ნორმატიული და ადმინისტრაციული ფორმა აღმოფხვრის საბაზრო სისტემის ნაკლოვანებებს.

  ჯანდაცვის მართვის სისტემა არ საჭიროებს ცალკეულ დამოუკიდებელ მომხმარებელთა სტრუქტურას, რომელიც პასუხისმგებელია სახსრების მოზიდვაზე და თითოეული რეგიონის მოსახლეობის ინტერესების წარმომადგენლობაზე. ის რეალურად წარმოდგენილია შემსრულებლის ვერტიკალით, მათ შორის სახელმწიფო (ჯანმრთელობის სამინისტრო), ტერიტორიული (სსრკ-ში – რესპუბლიკური ჯანდაცვის სამინისტროები, დამოუკიდებელ უკრაინაში – რეგიონალური ჯანდაცვის დეპარტამენტები) და ადგილობრივი ჯანდაცვის ორგანოები. ეს სისტემა დამახასიათებელია გეგმიური ეკონომიკის მქონე ქვეყნებისთვის.

  სემაშკოს  სისტემის უპირატესობები:

- ეფექტურობა საგანგებო სიტუაციებში (ომები, ეპიდემიები);

- მოსახლეობის ყველა სეგმენტის უზრუნველყოფა ყველა ან ძირითადი ტიპის სამედიცინო მომსახურებით;

- ჯანდაცვის სისტემის მაღალი თანაფარდობა დახარჯული თანხების მხრივ.

სემაშკოს სისტემის ნაკლოვანებები:

- სამედიცინო მომსახურების განვითარების დაბალი მაჩვენებლები;

- სამედიცინო მომსახურების ხარისხთან დაკავშირებით მოტივაციის ნაკლებობა;

- მედიცინის მუშაკთა ხელფასების დაბალი დონე.

ბოლო წლების განმავლობაში, ჯანმოს ევროპის რეგიონის ჯანდაცვის ორგანოებმა გამოავლინეს ინტერესი ჯანმრთელობის სისტემის მუშაობის ანალიზისა და შეფასების მიმართ, რომელიც სტრატეგიული მართვის იარაღია. ჯანმრთელობის სისტემის მუშაობის შეფასება აუცილებელია ჯანმრთელობის სისტემის განმტკიცების სტრატეგიისა და განჭვრეტის მიზნით, სხვადასხვა პროგრამებისა და სექტორების ურთიერთქმედებისა და ურთიერთგადაკვეთის პლატფორმის შესაქმნელად, რათა შეიქმნას ერთობლივი მოქმედებები და დადებითი გავლენა იქონიოს ჯანმრთელობის პრევენციის საკითხების მოგვარებაზე.

   დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, ჯანდაცვის მიმართულებით მიმდინარე რეფორმებმა საინტერესო და მრავალფეროვანი პერიოდი განვლო. ეს პროცესები, რომლებიც სისტემის გაუმჯობესებისთვის განხორციელდა, შეგვიძლია დავყოთ ოთხ  ეტაპად: პირველი ეტაპი ეს იყო „ინერციის“ პერიოდი  1991-1994 წლებში, მომდევნო ეტაპია  1995-2003 წლის ჩათვლით; რეფორმების შემდგომი პერიოდი განხორციელდა 2004-2012 წლებში, საბოლოო რეფორმების პერიოდია  2013 წელიდან  დღემდე.

1991-1994 წლებში, როდესაც საბჭოთა რეჟიმი დაინგრა, საქართველოს ჯანდაცვა ისევ აგრძელებდა ჯანდაცვის საბჭოთა ეგრეთ წოდებულ „სემაშკოს“ მოდელით მუშაობას. მოგეხსენებათ იმ პერიოდში ქვეყანაში განვითარდა ეკონომიკური კოლაფსი, რასაც მოჰყვა არარეგულირებადი სამედიცინო ბაზარი. მინიმუმამდე შემცირდა სამედიცინო დაწესებულებათა დაფინანსება, ინფრასტრუქტურა სრულად ამორტიზირებული იყო [9]. 

1995 წელს საქართველოს ჯანდაცვის სისტემამ სწორედ ეს მოდელი აირჩია სისტემის სრულყოფისათვის. ქვეყნის მწირი ფინანსური შესაძლებლობები პრაქტიკულად გამორიცხავდა ყოვლისმომცველ სამედიცინო დახმარებას, რის  გამოც  აუცილებელი  გახდა სახელმწიფო ვალდებულებანი მოსახლეობის ჯანმრთელობის დაცვის სფეროში დაბალანსებულიყო მის  შესაძლებლობებთან. საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციის (მიღებულ იქნა 1995 წლის 24 აგვისტოს) 37-ე მუხლით, სახელმწიფომ პირველად განაცხადა, რომ ჯანმრთელობის დაცვაზე პასუხისმგებლობის ტვირთი ნაწილდება სახელმწიფოს სხვადასხვა სუბიექტზე და სამედიცინო მომსახურება აღარ არის უფასო. სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა აღარ არის ყოვლისმომცველი და ვალდებულებები განისაზღვრება ჯანმრთელობის დაცვის სახელმწიფო პროგრამებით, აგრეთვე დარგის მართვის (რეგულირების) მექანიზმებით. საზოგადოებას რჩება უფლება, ხელი მიუწვდებოდეს ჯანმრთელობის დაცვის სახელმწიფო პროგრამებით გათვალისწინებულ სამედიცინო მომსახურებაზე [ვერულავა.თ, 2021].

საქართველოს მთავრობის 2007  წლის N11 დადგენილებით დამტკიცებულ იქნა „ჰოსპიტალური განვითარების გენერალური გეგმა“, რაც გულისხმობდა, რომ ქვეყანაში უნდა შექმნილიყო 100 მრავალპროფილური საავადმყოფო, რომელიც გათვლილი იქნებოდა 7800 საწოლზე. საბოლოოდ აღმოჩნდა, რომ რეგიონებში ინვესტირების სახით ნაკლები დაინტერესება იყო, ამიტომ ამ გეგმის განხორციელება ვერ მოხერხდა.

ამავე წელს, 2007-ში, საქართველოს მთავრობის გადაწყვეტილებით დაიწყო ახალი რეფორმების ტალღა. ბევერიჯის მოდელი – ჯანმრთელობის დაცვის ეროვნული (ბევერიჯის) მოდელი – საკმაოდ ჰგავს სემაშკოს სისტემას, რომელიც მთლიანად გამორიცხავს დაზღვევის პრინციპს. დაზღვევის ნაცვლად, ჯანდაცვა მთლიანად ფინანსდება სახელმწიფო ბიუჯეტიდან და ზოგადად საგადასახადო შემოსავლებიდან. ბევერიჯის მოდელში სახელმწიფო უფრო დომინანტურ როლს ასრულებს, ვიდრე ბისმარკის მოდელში, რადგან ჯანდაცვის ორგანიზაციები უფრო მეტად არიან დამოკიდებულნი სახელმწიფოზე [ვერულავა თ, 2021]. გაჩნდა კერძო სადაზღვევო ბაზრის განვითარების პერსპექტივა. კერძო სადაზღვევო კომპანიებს გადაეცათ მოსახლეობის მიზნობრივი ჯგუფები, რომელთა ჯანმრთელობის დაზღვევის უზრუნველყოფა უნდა მოეხდინათ.

2013 წლიდან ამოქმედდა საყოველთაო ჯანდაცვის სახელმწიფო პროგრამა, რომლის მიზანია, გაზარდოს მოსახლეობისთვის სამედიცინო სერვისებზე ფინანსური ხელმისაწვდომობა. თავდაპირველად დაიწყო საყოველთაო ჯანდაცვის პირველი ეტაპი, რაც გულისხმობდა თითოეული მოქალაქის მინიმალური პაკეტით უზრუნველყოფას, პროგრამას მართავდა „სოციალური მომსახურების სააგენტო“. 2013 წლის ივნისიდან დაიწყო საყოველთაო ჯანდაცვის მეორე ეტაპი, რაშიც იგულისხმება ბაზისური პაკეტის გაზრდა მოსახლეობისთვის. რაც შეეხება სახელმწიფოს მიერ გამოყოფილ სახელმწიფო ასიგნებების მოცულობას 2012 წელთან შედარებით 2017 გაორმაგდა და 365 მილიონი ლარიდან 800 მილიონ ლარამდე გაიზარდა [9]. 

დასკვნა

ყველა ქვეყანა ინდივიდუალურ გზას გადის უნივერსალური ჯანდაცვის სისტემის მისაღწევად. ჯანდაცვის მოდელების წარმატება ზოგადად დამოკიდებულია, თუ რა ეკონომიკური რესურსი აქვს ქვეყანას და როგორია სამთავრობო პოლიტიკა. მოგეხსენებათ, საქართველო მწირი ეკონომიკური რესურსის ქვეყანაა. საყოველთაო ჯანდაცვის სახელმწიფო პროგრამა, რომელიც საშუალებას აძლევს თითოეულ ბენეფიციარს ისარგებლოს შესაბამისი სერვისებით, კარგი ნაბიჯია, თუმცა სამუშაო საკმაოდ ბევრია სამედიცინო ხარისხის გაუმჯობესებისა და მედიკამენტებზე ფინანსური ხელმისაწვდომობის კუთხით.  ჯანდაცვის სისტემის სწორი დაგეგმვა, კლინიკური და სტატისტიკური ჯგუფების გამოყენებით, სამედიცინო ორგანიზაციების სათანადო ფუნქციონირების ორგანიზება, ასევე მოსალოდნელი შედეგების განსაზღვრა უზრუნველყოფს მათ მიღწევას.

საბოლოოდ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ  ჯანდაცვის სისტემის ობიექტი არის თითოეული ადამიანისა და მთლიანად საზოგადოების ჯანმრთელობის მრავალი ასპექტი. ეს არის მოქმედებათა ერთობლიობა ჯანმრთელობის შენარჩუნებისა და ხელშეწყობისთვის, ასევე დაავადებების, შეზღუდული შესაძლებლობების და სხვა სამედიცინო პრობლემების გადასაჭრელად.

გარდა ამისა, ჯანმრთელობის დაცვა წარმოადგენს სახელმწიფოს სოციალურ-ეკონომიკური პოლიტიკის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ელემენტს, რომელიც მჭიდრო კავშირშია მის თითქმის ყველა სხვა კომპონენტთან, როგორიცაა, მაგალითად, სამრეწველო, სოფლის მეურნეობის, სოციოლოგიური, დემოგრაფიული, გარემოს­დაცვითი, საგანმანათლებლო, საცხოვრებელი. ამავდროულად, ჯანმრთელობის დაცვის მთავარი მიზანი არის ინდივიდუალური და საზოგადოების საჭიროებების დაკმაყოფილება, რომლებიც დაკავშირებულია მათ ჯანმრთელობასთან. ეს მიზანი მიღწეულად შეიძლება ჩაითვალოს, თუ ამ სამედიცინო ორგანიზაციამ დააკმაყოფილა გამოხატული საჭიროებები (ინდივიდუალური ჯგუფის, მთელი მოსახლეობის მოლოდინები სამედიცინო ორგანიზაციებისა და მათი პერსონალის მიმართ). 

გამოყენებული ლიტერატურა

1. БАЭВА.О.В. (2016). „Менеджмент в области охраны здоровья“.
2. Зуб.А.Т. (2006). Теория и практика антикризисного управления: Монография.
3. Илларионова.В.А. (2010). Система охраны здоровья граждан РФ: состояние и перспективы. Проблемы учета и финансов.
4. Короткова.Э.М. (2010). Антикризисное управление. ИНФРА-М.
5. Розмаинский.И. (2011). Почему капитал здоровья накапливается в развитых странах и «проедается» в постсоветской России? Вопросы экономики.
6. Швец.Ю.Ю. (2019). “Структурные изменения в управлении устойчивым развитием в сфере здравоохранения “. Экономика строительства и природопользования, 2(71), 139-148.
7. Швец.Ю.Ю. (2019). Формирование механизма обеспечения экономической безопасности медицинских организаций на основе совершенствования системы управления качеством. Москва: Перо.
8. Швец.Ю.Ю. (2017). Влияние соотношения частного и государственного секторов в системе здравоохранения на качество предоставляемых медицинских услуг. Экономика и право., 2.
9. საქართველოს ოკუპირებული ტერიტორიებიდან დევნილთა, შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტრო. ნანახია 29.12.2021.